De derde industriële revolutie stelt de stad urgente vragen

Net als de tweede zal de derde industriële revolutie van grote invloed zijn op het functioneren en de inrichting van onze steden. Een verkenning van een bepalend fenomeen in die revolutie, digitale productie, laat zien dat het de hoogste tijd is om hierover na te denken..

We staan aan het begin van de derde industriële revolutie. En die gaat grote impact hebben op de ruimte om ons heen. Vooralsnog wordt hier in de ruimtelijke discours nog weinig over gesproken. Om daar verandering in te brengen heeft RUIMTEVOLK in samenwerking met DUS Architects en een groep innovatieve denkers en doeners uit diverse disciplines een manifest opgesteld over de invloed van digitale productie – een icoon van de derde industriële revolutie – op stedelijke en regionale ontwikkeling. Als er één ding duidelijk wordt uit dit manifest, dan is het er met de opkomst van digitale productie urgente vragen opkomen waarvoor nog niet het begin van een antwoord is geformuleerd.

De overgang van de eerste naar de tweede industriële revolutie heeft in de ontwikkeling van onze ruimte en onze steden een enorme betekenis gehad. Landbouw werd gemechaniseerd en steden groeiden met enorme snelheid. Productie werd massaproductie en verdween naar de randen van onze steden en later naar het buitenland. Innovatie in transport zorgde voor een explosie van logistieke ketens, een groeiend wegennetwerk, spoorverbindingen, luchthavens. In de stad werd ruimte gemaakt voor de toenemende bevolking, de groeiende diensteneconomie en voor de consument. Deze ontwikkelingen werden in goede banen geleid met een ruimtelijke ordening door een planningsmachine, die geleidelijk met de tijd mee-evolueerde. Je kunt gerust stellen dat de tweede industriële revolutie in grote mate verantwoordelijk is voor de ruimtelijke inrichting van ons land zoals we die nu kennen.

Nu we aan het begin staan van de derde industriële revolutie, aangezwengeld door (internet)technologie, digitale productie en groene energie, is het tijd om onze ruimtelijke ordening en planningsmachine eens goed tegen het licht te houden.

Digitale productie
Om de verkenning van de invloed van de derde industriële revolutie op de ontwikkeling van onze ruimte behapbaar te maken zijn we gestart met de verkenning van het in die revolutie bepalende fenomeen digitale productie. De verkenning hebben we vastgelegd in een manifest dat ingaat op de wereld achter digitale productie, de impact die het heeft op de samenleving, de vragen die dat stelt aan de ruimte om ons heen en de manier waarop we plannen. Het manifest is een long read. Hieronder de belangrijkste bevindingen.

Tweedeling
Met de opkomst van digitale productie zullen veel schakels uit de productie- en waardeketen vervallen. Dit zal grote invloed hebben op de arbeidsmarkt en arbeidsparticipatie, zoals ook Lodewijk Asscher al memoreerde. De vraag naar hoogopgeleide arbeidskrachten, die niet te vervangen zijn door computers, en naar laaggeschoolde arbeid zal groeien en polariseert de arbeidsmarkt. Met name de middenklasse zal hierdoor geraakt worden. Dit kan leiden tot nieuwe vormen van arbeidsparticipatie en nieuw ondernemerschap. Maar dat een tussenliggende periode voor een bepaald deel van de samenleving pijnlijk gaat worden is evident.

De opkomst van digitale productie zal er daarnaast voor zorgen dat het productiekapitaal niet meer alleen in de handen van enkele grote marktpartijen ligt, maar democratiseert. Iedereen kan producent worden. Met 3D-printen kunnen mensen zelf invloed hebben op producten, deze personaliseren of zelfs nieuwe producten maken naar de eigen behoefte of die van anderen. Mogelijkheden voor zelforganisatie nemen toe en daarmee de autonomie van mensen. De vraag is echter of iedereen in staat is de toegenomen mogelijkheden tot zelforganisatie te benutten. De snelheid waarmee kinderen zich nieuwe technologieën eigen maken stemt hoopvol. Maar ook hier geldt dat er een tussenliggende periode zal zijn waarin een deel van de samenleving de technologische innovatie niet bij kan houden.

We voorzien een groeiende tweedeling in de samenleving. Aan de ene kant een groep mensen die met vertrouwen de toekomst tegemoet gaat, zich nieuwe technologieën eigen maakt en deze aanwendt om – veelal door samenwerkingen – te voorzien in de eigen behoefte. En aan de andere kant een groep die het moeilijk heeft op de arbeidsmarkt, de dynamiek van technologische vooruitgang niet bijbeent en waarbij de angst en onzekerheid groeit. De laatste groep zal voornamelijk bestaan uit lageropgeleiden en ouderen. Deze tweedeling in de samenleving kan zich uiten in een groeiende ruimtelijke segregatie, met groeiende verschillen tussen wijken, tussen steden en tussen kansrijke regio’s en krimpgebieden. De komende decennia zal hier aandacht voor moeten zijn.

Functievervaging
Digitale technologie draagt bij aan functievervaging en functiemenging in de stad. Vroeger waren monofunctionele locaties als kantoren, scholen en winkels bepalend voor betekenisvolle contacten. De mogelijkheden waarop je connectie kunt maken zijn dankzij digitale technologie toegenomen. Via internet vind je gelijkgestemden, kan je handel drijven en kennis uitwisselen. Door digitale netwerken kunnen mensen zich op een flexibeler manier ruimtelijk organiseren. Denk aan pop-upfestivals of winkels of co-workingplekken. Met de opkomst van digitale productie zal ook productie steeds minder beperkt blijven tot monofunctionele locaties als bedrijventerreinen. Productie kan thuis plaatsvinden, bij buren, in een buurt-printshop, een lokale specialistische printfaciliteit of wellicht tijdens een makers-festival.

Dat productie op meerdere plekken kan plaatsvinden zal leiden tot fijnmaziger distributie. De vraag die daarbij snel opkomt is wat in de toekomst de aantrekkingskracht van binnensteden en andere winkelgebieden zal zijn als deze hun dominante functie als dé transactieplek tussen producent en consument verliezen.

Nieuwe logistieke ketens
Digitale productie zal leiden tot fijnmaziger distributie. De logistieke keten, van ‘zand tot klant’, zal eenvoudiger en waarschijnlijk ook letterlijk korter worden. De vraag naar grondstoffen voor printers zal toenemen. Van grondstoffen voor huis-tuin-en-keuken-printers tot hele specifieke grondstoffen voor meer complexe producten en printers. Met de toenemende behoefte aan grondstoffen voor printers is het de vraag waar de materialen worden geproduceerd, waar ze worden verkocht en welke logistiek hierbij past. Door groeiende digitale productie, grondstofschaarste en aandacht voor het milieu zal het hergebruik van grondstoffen toenemen. Simpele recyclingprocessen kunnen heel lokaal georganiseerd worden, in de buurt of wellicht zelfs in het eigen huis. Voor complexe recycling zullen gespecialiseerde recyclingbedrijven een plek in de stad of regio zoeken. De organisatie van inzameling van herbruikbare materialen zal ook een plek in de stad en regio zoeken.

Macht
De opkomst van digitale productie stelt de vraag wie straks de ontwikkeling van onze steden en regio’s stuurt of bijstuurt. Doordat (ver)bouwen makkelijker en goedkoper wordt zullen steeds meer en nieuwe partijen de ontwikkeling van de ruimte om ons heen bepalen. Van een veelheid aan particuliere ruimteproducenten tot nieuwe captains of industry. Daardoor zullen huidige machtsstructuren veranderen. Hoe, is nog ongewis.

Een tweede vraag is meteen welke sturing op ruimtelijke ontwikkeling past bij de samenleving waarin digitale productie groot zal worden. Zo zal sturing door ruimtelijke functiescheiding (zoals nu gangbaar met bestemmingsplannen) daar niet bij passen. De ontwikkeling van de stad zal steeds complexer en dynamischer worden. De stad zal steeds meer als ecosysteem functioneren. Sturing zal permanent op verandering moeten reageren. Misschien is met het inluiden van de derde industriële revolutie het tijdperk van het ‘denken in controle’ en daarmee ook het ‘denken in sturing’ wel voorbij.

Kansen
Met de opkomst van digitale productie komen oude motieven die de vitaliteit van onze steden bepaalden weer terug: ambacht en gemeenschapszin. Voorsorteren op een samenleving waarin digitale productie een grote rol speelt kan in onze ogen bijdragen aan vitale steden. Zowel in economische zin als in sociale en ecologische zin. Dit vraagt een verweving van de nieuwe maakindustrie in de stad. Productieruimte, logistiek rondom grondstoffen, maar ook kennis en innovatie. Het zou dan ook goed zijn hier expliciet voor te kiezen in ruimtelijk beleid. De stad of regio die digitale productie faciliteert, de PrintCity, zou zelfs een koploperspositie kunnen innemen in de economie van morgen.

Het complete manifest is hier te lezen: 141017_MANIFEST_DIGITALE_PRODUCTIE_DEF

Het initiatief voor het opstellen van het manifest is genomen in het kader van het Jaar van de Ruimte. Door grote trends te verkennen willen we een bijdrage leveren aan de discussie over de toekomst van ruimtelijke ontwikkeling en ruimtelijke ordening.

Aan het manifest werkten mee:

Bram de Zwart (3D Hubs), Carol Hol (Concire), Daan Weddepohl (Peerby), Ernst Jan Bos (VU Medisch Centrum), Farid Tabarki (Studio Zeitgeist), Frank Uffen (The Student Hotel), Hans Vermeulen (DUS Architects), Haroon Sheikh (Dasym Investment Strategies), Hedwig Heinsman (DUS Architects), Heleen Wilbrink (financiën/economie), Judith Lekkerkerker (RUIMTEVOLK), Kees Machielse (Hogeschool Rotterdam), Sjors de Vries (RUIMTEVOLK), Siert Wijnia (Ultimaker), Thieu Besselink (The Learning Lab).

Foto boven: Tesla Robot Dance (foto: Steve Jurvetson)